काळाचा महिमा

काळाचा महिमा

प्रतिमा: अस्थिवर चंद्र-कला (सुमारे ३०,००० वर्षांपूर्वी)

काळ अर्थात "मृत्यू" व "समय" दोन्हीही. ही आमची देशी समज. पण औद्योगिक किंवा पाश्चिमात्य जगांत काळ म्हणजे फक्त वेळ, 'time', जो केवळ घड्याळाच्या कांट्यावर, कैलेंडरच्या पानांवर एकमार्गी चाल चालतो.

खरं पाहतां काळ, Time, चालतबिलत नाहीं. आमचा देशी 'समय', घटका पळं प्रहर... कांहींही म्हणा, पृथ्वी, चंद्र, सूर्य, नक्षत्रमाला यांच्याबरोबर चक्राकार फिरत असतो, cyclic असतो. तो अर्थातच सृष्टीशी जोडलेला असतो. यास्तव आपण सहज बोलून जातों, 'काळ आला होता पण वेळ आली नव्हती'.

हा दोन समाजांतील सांस्कृतिक फरक आहे. संस्कृती ही सृष्टीची मानवाला त्याच्या उत्पत्तिपासून मिळालेली देणगी आहे. जेव्हा समाज-धर्म-राज्य-न्याय इ. संस्था कांही स्वार्थी बलिष्टांनी निर्माण केल्या नव्हत्या तेव्हापासून !

खरं तर काळ बदलत नाही. बदलत असते सामाजिक परिस्थिती कांही बलवानांच्या इशार्‌यावर. बदलतों आम्ही; बदलतात आमच्या संवयी आणि श्रद्धा; आणि त्याच आमचा धर्म होऊन बसतात; त्याच अंतिम सत्य आहेत वाटूं लागते. यांना धक्का लागलेला आपणांस खपत नाही.

तर्क आणि विवेकबुद्धी वापरून कोणत्याही विधानाचा, घटनेचा वा परिस्थितीचा छडा लावणे आपण टाळतो, क्रिकेट असो कि कारगिल.

त्याऐवजी आपणास 'शब्दाप्रमाण्यावर' वर विश्वास ठेवणे सोयीचे वाटते. वस्तुनिष्ठेपेक्षा व्यक्तिनिष्ठा, विभूतीपूजा आपणास अधिक भावते. शारिरिक, मानसिक, बौद्धिक गुलामगिरीचे जूं मानेवर घ्यायला आपण नेहमीच तत्पर. डोक्याला त्रास नाही! गोपाळ गणेश आगरकर किती लोकांस आठवतात बरें!

औद्योगिक समाजावर वेळेचा पगडा विलक्षण आहे. रोजव्यवहारात एक म्हण आहे : "Time is Money", समय म्हणजे पैसा; असं वेळेचं मूल्य-मापन केलं जातं. जसं जमीन व जळ यांनापण पैशानं मोल लावलं जातं. खरंच, वेळेचं मूल्य, किंमत, उपयोग व लायकी जीवनाकडे पाहतां काय आहे? अशा वेळेला पैशाचे मोल लावायच्या कल्पनेला कोणी आव्हान दिल्याचं ऐकिवात नाही. पण तीही वेळ येईल.

। कालाय तस्मै नमः ।

Scale-drawing by Marshak A. (1970)

"गॅलिलियोचा दोलक"

अलिकडच्या 'काळीं' गॅलिलियोने 'वेळ' या आधुनिक संकल्पनेचा व साधनाचा शोध लावला, जसे न्युटनचे 'सफरचंद'. चर्चमध्ये बसला असता त्याने वर दोलायमान होत असलेले झुंबर पाहिले मात्र ! हा गॅलिलियोचा 'दोलक' (दुवा पहा : Galileo and the Pendulum) ! आज विज्ञान व्यवसाय (proffesion) झाले आहे, कधी ते कारागिरी (vocation) होते. गॅलिलियो (संक्षिप्त चरित्र) अर्वाचीन विज्ञानाचा जनक समाजाला जातो.

 टीप: वरील चित्र मी प्रथम John C. Eccles यांच्या "Evolution of the Brain: Creation of the Self " या पुस्तकांत व त्याच्या मुखपृष्ठावर पहिले. चित्रातील (b) हे प्रमाणबद्ध रेखाचित्र  Marshack, A. (१९७०) या वैज्ञानिकाने केले होते (Source: Internet). ही चित्रे येथे निवडायचं कारण: यात "काळा"चं प्रतिक चित्रित केलेलं आहे. 

या शिल्पाची कला, विज्ञान वा खगोलशास्त्र अशी वर्गवारी लावणे चूक ठरेल. या आदिमकाळातील कांही भित्तीचित्रे व शिल्पे संशोधकांना सापडली आहेत.

वरील चंद्र-कला कोरताना या कलावंताने केलेला साधनांचा मितव्यय (economy) विशेष महत्वाचा आहे. नाहीतर आमचे बॉलीवूड-टेलीवूड वरचे कार्यक्रम पहा! वेळेचा आणि पैशाचा धूर! तूप नाही; तेल नाही; हातीं धुपाटणं घेऊन परतायचं!

त्यांच्या नृत्य, काव्य, संगीत इ. कलांची कल्पनापण आज करता येणार नाही. पण त्यांची प्रतिभा, मौलिकता, कल्पकता व सर्जनशील निर्मिती कोणत्याही युगापेक्षा रतीभरही उणी नसणार. तीपण अत्यंत बिकट वातावरणांत केलेली! मग आपण सुधारणा म्हणतो ती कुणाची / कशाची?

~ ~ ~ ~ ~ 

© Remigius de Souza. All rights reserved.