गणेश उत्सवात मुंबईचा फूल बाजार

बाजार किंवा हाट ही प्राचीन देशी परंपरांपैकी एक आहे. बाजार ही आपल्या शेतीप्रधान देशातील सहा लाख खेड्यांची हजारों वर्षांची परंपरा आहे. देशभर अनेक प्रकारचे बाजार भरतात. त्यांत आठवड्याचा बाजार हा सर्वसाधारण नमुना. पंचक्रोशीतल्या खेडेगावांत ठरल्या वारी वेगवेगळ्या गावात किंवा बाजारपेठ असलेल्या गावी, तसेच जवळपासच्या शहरात असे बाजार भरतात.

या बाजारात भाज्या, फले, धान्ये, तसेच माती-बांबू-लाकुड-धातू यांच्या घर, कुटुंब, शेती यांच्या उपयोगी वस्तू (हस्तकला) विकायला लोक आणतात. त्याशिवाय गईगुरेँ, शेळ्या मेंढ्या उंट इ. जनावरे विक्रीसाठी आणली जातात. राजस्थानच्या वाळवंटात तरणेतर येथील जत्रेत इतर वस्तू आणि जनावरांबरोबर उंटांचा पण बाजार भरतो. ही जत्रा वर्षात एकदा भरते.

Dancing Ganesh: नर्तक गणेश

-------------------------------------------------------------

मुंबई पण इतर कोणत्याही शहराप्रमाणे परजीवी नगर म्हणजे "बांडगुळ" आहे, ते जवळच्या व दूरच्या प्रदेशांवर जगते. इतकेच नाही, तर त्याचे जगणे हायड्रोपोनिक्सचे आहे। "Hydroponics " म्हणजे "मृदाविराहीत रासायनिक जलशेती " मुंबईतील दादरचा फूलाबाजार हे याचे दृश्य उदाहरण आहे. येथे फुले, पाने, गवते... दांतण पण विकली जातात.

स्थळ: सेनापती बापट मार्ग, दादर (पश्चिम), मुंबई.

ही फूल गल्ली किंवा फूलबाजार कितिक दशके जुना आहे. कदाचित शंभर - दीडशे वर्षें झाली असतील. कोणाला माहीत नाही. मुंबई शहराच्या स्थापनेपासून इंग्रजीतून शिकलेल्या विदेशी - देशी नगररचनाकाराना पण माहीत नाही. किंवा त्याना देशी लोकपरंपरेची पर्वा नसावी हे जास्त खरं!
नाहीतर याला मुंबईच्या वेळोवेळी आखलेल्या नकाशांत पारंपरिक वारसा (heritage) म्हणून मानाचे स्थान व स्थळ मिळाले असते.

गणेशोत्सवात येथे आजूबाजूच्या गावांतून - डोंगरांतून खेडूत अनेक जातींची फुले, फले, पाने, गवते (दूर्वा) जी भक्त गणपतीची पूजा व आरास करायला वापरतात. आपल्या वनश्रीची संपन्न विविधता आपल्याला इथे बघायला मिळते.
मुंबईची लोकसंख्या जशी वाढतेय तशी यांची मागणी पण वाढतेय। त्याबरोबरच श्रीच्या मूर्तींची मागणी पण.

काही वर्षांपूर्वी दादरच्या रेल्वे स्टेशन बाहेर, सेनापती बापट मार्गावर (पूर्वीच्या तुळशी पाइप रोडवर) मोटारींसाठी उड्डान पूल, आणि इथून दोन फर्लांगावर सरकारी फूलबाजार बांधले.

अर्थातच वहिवाटीनुसार लोक इथेच बाजार मांडतात - जेथे जागा मिळेल तेथे - पुलाखाली, रस्त्यावर, फूटपाथवर, आणि आजूबाजूच्या रस्त्यांवर पसरतात। मूळ दुकानदार पण तेथेच राहिले.

उत्सवाच्या दिवशी वाजन्त्र्यांचे आवाज, "बाप्पा मोरया"चा घोष ठिकठिकाणी ऐकू येतात.

काळानुसार लोक प्रथा, रिती, रिवाज, परंपरा यात फरक करतात.
आता या बाजारात श्रीमंतांसाठी महागडी ऑर्किड फुले आणली जातात, गोरगरिबांसाठी कचकड्याची आरास विकत मिळते.

पाश्चिमात्य शिक्षणात वाढलेले व शिकलेले आधुनिक नगर-रचनाकार अर्थातच माणसांसाठी शहरांचे आलेखन करण्यात अपेशी झालेले आहेत. ते पाश्चिमात्यानी ठरवलेल्या प्रमाणांसाठी नकाशे बनवतात. शेकडो शहरे या देशात हजारो वर्शांपासून वसलेली आहेत. पण आधुनिक देशी शिक्षण पध्दतीने या शहरांचा अभ्यास कधी केला नाही. ही शहरे हजार वर्षे का टिकून आहेत याचा या शिक्षण संस्थानी आणि त्यांच्या शिक्षण पध्दतीने कधी रितसर केला नाही.
गणपती बाप्पा त्याना सदबुध्दी देवो!

श्री गणेशावर काही इंग्रजी लेख:
१। My "Sri Ganesh"
२। Dancing Ganesh
३। Flowers Forever (Poem)

आनंद कुमारस्वामी यानी त्यांच्या "YAKSAS: Essays in the Water Cosmology" या पुस्तकात "महायक्ष" गणपतीवर फार उदबोधक लेख लिहिला आहे. त्या पुस्तकाचे मी केलेले परिक्षण : दुवा


~~~~~~~~~
© Remigius de Souza. All rights reserved.