March 09, 2009

यंत्र-मंत्र-तंत्र : विधी आणि कर्मकांड

यंत्र-मंत्र-तंत्र : विधी आणि कर्मकांड

यंत्र, मंत्र आणि तंत्र या तीन धार्मिक विधीमध्ये 'ध्यान' अभिप्रेत आहे. वेगवेगळ्या धर्मांचे श्रध्दाळू या विधिंची उपासना करतात; आपापल्या रिवाजाप्रमणे यंत्रांची घरात ख़ास जागी स्थापना करतात; मंत्रांचे पठाण करतात; तसेच तंत्र विधीपण करतात.

हे विधी घरात तसेच प्रार्थनेच्या जागीपण केले जातात. त्यासाठी ठरलेल्या वेळा - दिवस (रात्र), महीने, वर्ष, वय इ. आयुष्याच्या खातेवहीत एका रकान्यात राखून ठेवलेल्या असतात. यात श्रध्दा असते - असावी असे सर्व मानतात. कि हे पण यांत्रिकी होतात? 'ध्यान' मात्र जो तो जाणे.

याव्यतिरिक्त दिनचर्येच्या इतर वेळात सुद्धा प्रत्येक जण कमीअधिक प्रमाणात यंत्र-मंत्र-तंत्र विधित आयुष्यभर गुंतलेला असतो. चरितार्थासाठी हे आवश्यक असते. इथेही 'ध्यान', 'ध्यानाची प्रेरणा' व 'ध्यानाचा मार्ग' काय असतात, असतात की नाही हे जो तो जाणे.

आजच्या यंत्रयुगात (machine age), मंत्रयुगात (information age) आणि तंत्रयुगात (technology age) ध्यानाला काही जागा असते का - निदान शहरी वातावरणात? आजच्या धावपळीच्या जगण्यात ध्यान क्रियेसाठी कुणाला फुरसत आहे? त्यात आर्थिक लाभ काय? कदाचित वरवर पहाणारयाला 'लाभ' दिसत नसावा?

याचे कारण असेही असेल की 'ध्यान' म्हणजे काही भव्य दिव्य किंवा गूढ़ क्रिया असते. घ्यानात विचाराला, तर्काला जागा नसते हे ज्याना कळते त्याना वळत नसावे. परिणाम असा की समष्टीच्या थराला "निर्मितीक्षमता" निकृष्ट झालेली दिसते.

यन्त्र युग (Machine Age)

यंत्र मग ते कोणतेही असो - घर, खुर्ची, मिक्सर, टेलीविजन, पायताण- पायपोस, टेलीफोन, संगणक, मोबाइल फोन... अथवा आतंकवाद्याच्या / अतिरेक्याच्या हातातील तरवार / बंदूक. सारी यंत्रेच. या काय घ्यान करायच्या वस्तू आहेत?

आता इंडियातील कित्येक समाज घर पवित्र मानतात. कुदळ, फावडे, जनावरे, होड्या... तिजोरी यांची पूजा करतात. ही गोष्ट वेगळी. पण ध्यान?

तुकाराम म्हणतो:
"अरे संसार संसार जसा चुला तव्यावर।
आधी हाताला चटके मग मिलते भाकर॥
आणि तुकाराम कुणबी असला तरी व्यापारी पण आहे --- तुमच्या माझ्यासारखा.

आपण आयुष्यभर काहीतरी विकत असतो - आणि खरेदी करत असतो. हे चक्र आता अगदी बाळपणपासून चालू असते. पालक पैसे खर्च करतात. पण आपण आपले रम्य ते बाळपण पणाला लावून परीक्षेत गुण कमावतो. नाही का?
- - - -

ही झाली यंत्रयुगाची कथा. ही समाज आणि समाजधारणेची पण आहे.
पुढच्या वेळी मंत्र युग आणि तंत्र युग यांची कथा. कारण श्रमाची विभागणी हे त्यांचे एक लक्षण असते. या कथेत कुठे खोट असली तर कृपा करून कळवा. आभारी.

~~~~~~
© Remigius de Souza. All rights reserved.

Page copy protected against web site content infringement by Copyscape

No comments:

Post a Comment