"सावित्री": लेख़क पु. शि. रेगे

पु. शि. रेगेंची "सावित्री" [टीप १] वीस वर्षांपुर्वी वाचली तेव्हा तिने माझ्या मनाची एकतारी छेडली. मधल्या काळात अनेकदा वाचली. आजही ती तेवढीच नविन आहे, आणि युक्त पण.

त्यातली नायिका सावित्री किंवा साऊ अनन्यसाधारण बाई आहे, जशा शरत्चंद्र चटर्जींच्या बाया (पाथेर दाबी, शेष्रप्रश्न इ. कादंबरयात). अर्थात अनन्यसाधारण व्यक्तिंची तुलना करण्याचा प्रश्नच येत नाही.

सावित्रीने "त्याला" लिहिलेली ३९ पत्रे ३९ प्रकरणांत ११७ पृष्टावर मावतात. प्रत्येक पृष्टावर फार तर पंधरा ओळी. स्थळ: तिरुपेट, कूर्ग; सायमा मोटो (बोट); क्योटो, जापान; आणि पुन्हा तिरुपेट, कूर्ग. काळ: एप्रिल १९३९ ते जून १९४७; स्वातंत्र्य संग्राम आणि दुसऱ्या महायुध्दाचा काळ.

आजच्या SMS च्या जमान्याला लाजवेल अशी ही पत्ररूप लघुकादंबरी- सर्वार्थाने अर्थपूर्ण: तळहाताएव्हढे (४.२५" x ६.४'), खिशात मावेल असे आणि तुमच्या खिशाला अन वेळेला परवडेल असे पुस्तक.

"सावित्री" एक वेगळी प्रेमकथा आहे: सावित्री लिहिते, "प्रेम, प्रीती, अनुराग यांसारख्या शब्दांची मला अपूर्वाई वाटत नाही" (पृ. ३६). पुढें ती एकदा लिहिते "आज तुमचं ओळखीचं लाडकं अक्षर घेऊन मी मला मिरवलं" (पृ. १००, प्र. ३४).

पुस्तकात कुठही "त्याचं" नाव येत नाही. पण त्याचं व्यक्तिमत्व मात्र नजरेसमोर येते. सूचकता पण या कादंबरीचं विशेष. त्यामुळे वाचकाच्या सर्जनशिलतेला कितीतरी मोकळीक मिळते. अर्थात "गाइडबुके" वाचून ज्यांचे शिक्षण झाले त्याना थोडेसे अवघड जाईल. पण थोडेसे परिश्रम वाया जाणार नाहित. वाचताना जो आनंद मिळतो त्याच्यापेक्षा रसग्रहणाने मिळणारा आनंद अजोड आसतो. त्यात वाचकाच्या  सर्जनशीलतेला वाव मिळतो. ते मोजायला कोणतीही फूटपट्टी नाही.

"लच्छिचा मोर" आणि "गाणारे झाड"

कादंबरीत इतर उपकथा- कथानके आहेत. त्यातलेच लच्छीच्या मोराचा नाच (प्र.१) आणि गाणारया झाडाचे नाटक (प्र.२७) ही कथानके. यांचे प्रयोग कुणीही करू शकेल: घरात, गल्लीत, शाळेत, महाविद्यालयात, गावढ्यातील आळीत, जंगलातील आदिवासींच्या वाडीत; स्थानिक मुले माणसे. नाच, गाणी, संवाद आपले आपणच तयार करायचे - रचायचे. माझ्या जन्मगावी पिढ्यान पिढ्या चालत आलेली हजारो "दशावतारी" नाटके याचा उत्तम नमूना आहे.

सर्जनशीलता, पर्यावरण आणि चारित्र्य हे या कथानाकांचे मूलभूत पर्याय. विशेषत: इंडियातील हजारो आदिवासी जमातीना ही दोन्ही कथानके फारच भावातील यात शंकाच नाही.

आवाहने अणि आव्हाने

पहिल्याच पत्रात सावित्री लिहिते, "मोर हवा तर आपणच मोर व्हायचे (पृ. ४). रेगे इथे सुचवत असावे: तात्पर्य, अर्थ ठरवायचे स्वातत्र्य वाचकाला असते. किंवा कलानंद - जीवनानंद या संदर्भात आशा, आकांक्षा, अपेक्षा यांची पण ही आलोचना असावी! उदाहरणार्थ:

"And I have begun to feel that this is possible only if we give up the catagories we have built into our mind and its ways of thinking -- catagories of time, of space and all manner of social and personal habits which we call values" (पृ. ७३-७४).

"विश्लेशणानं कांहींच साधत नाहीं" (पृ.१०४). मला वाटते विश्लेषण ही विज्ञानाची पृवृत्ति, तर संश्लेषण (synthesis) ही कलांची पृवृत्ति, मग ती शेती (भातशेती वगैरे) असो की काव्य, शिल्प, नाच, संगीत असो. भातशेतीला मात्र शिष्ठ लोकांनी कलेचा दर्जा दिलेला नाही यात त्यांचे अज्ञान मात्र दिसून येते.

"प्रश्नोत्तराने कधींच कांहीं निकाल लागत नाहीं" (पृ. ९१). (see Link: The Slumdog Millionioare Laugh: Review)

"एखादा शब्द किंवा वाक्य फिरवून ती सहज त्याला अर्थांकित करी. तुम्ही मनांत आणलंत तर ही स्थळं हुडकून काढू शकाल." (मनांत आलं, रेगे मलाच सांगतायत.)

'कलेसाठी कला' अशी एक टूम विलायातेत आली होती। तिचा उदो उदो इंदियन काही कमी नसतील. भारतीय पारंपरिक कलेचे मात्र तसे नव्हते. या संदर्भांत आनंद कुमारस्वामीना उध्दृत करतो (मूळ इंग्रजीत):

“Modern pragmatism, of course, deals with the bastard truth of facts, according to which, we expect (though we do not know) that the sun will rise tomorrow, and act accordingly: Hence, also, the modern concept of art as a merely aesthetic experience”, (Anand Coomarswamy, “Time and Eternity”, Select Books, Bangalore, 1989, p 5).

ही कादंबरी भारतीय अभिजात संगीताप्रमाणे आरोह अवरोहातून जाते. एकविसाव्या प्रकरणात दहा परिच्छेदांत एक काव्यमय गद्य आहे -- असे काव्य साऱ्या कथेत जळींमळीं (मालवणी शब्द: जळांत - मळ्यांत) आहे. रेगे पत्राचा शेवट लोककथांच्या थाटात करतात: "कुणाच्या तरी साठ संभाळलेल्या प्रश्नांची हीं पांच संगतवार उत्तरं" पृ.४४).

------
टीप: १. "सावित्री", लेखक पु. शि.रेगे, प्रकाशक: मौज प्रकाशन गृह, तृतीय आवृत्ति, सन १९८२, किंमत बारा रुपये

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
© Remigius de Souza. All rights reserved.